Sekularyzacja – diabeł wcielony?

  Sekularyzacja, jako określenie, u jednych budzi entuzjazm, traktowane w formie wyzwolenie od reliktów kultury zabobonu, drudzy uważają ją za katastrofę i śmierć religii. Aby ocenić czym jest, warto zwrócić uwagę na to czym nie jest. A na pewno nie jest odstąpieniem od wiary, nie jest też związana z zanikiem potrzeb religijnych. Sekularyzacja nie jest też zaciekłym wrogiem Kościoła, ani tym bardziej nie jest odstąpieniem od religijnego myślenia. Wreszcie, nie należy jej identyfikować z antyreligią.

  O co w takim razie takie larum, szczególnie artykułowane przez nasz kler, a nawet prawicowych polityków? I tu pokuszę się o opinię socjologa religii, Petera Bergera: „Przez proces sekularyzacji rozumiemy działanie, dzięki któremu sektory społeczeństwa i kultury wyzwalają się spod dominacji religijnych instytucji i symboli”¹. Konkretnie idzie o to, że społeczeństwo domaga się rozdziału Kościoła od państwa i szkolnictwa. W sferze kultury uwypukla się w zaniku religijnych treści w sztuce, w filozofii, w literaturze, i co najważniejsze, w rozwoju nauki świeckiej, oderwanej od religijnej wizji świata. Groźba sekularyzacji wynika z oderwania się od instytucjonalnego Kościoła, stąd znamienne, wręcz rozpaczliwe nawoływanie tegoż: „Bez Kościoła nie ma zbawienia!”. By to zjawisko zrozumieć, trzeba się zastanowić nad przyczynami sekularyzacji. Jest ich sporo, więc skupię się tylko na tych najważniejszych.

  Rozwój nauki. Jest zauważalny szczególnie wtedy, gdy nauka rezygnuje ze standardowych mitów i wyjaśnień religijnych. Skutkowało to również zmianą standardów tradycyjnej do tej pory gospodarki i zagadnień technicznych. Innymi słowy, postęp naukowy jest napędzany poszukiwaniem „nowego” bez oglądania się na ogólnie przyjęte normy religijne. Nowoczesna nauka wyzwala się spod wpływu założeń religijnych, metafizyki i mistycyzmu, choć paradoksalnie jej początki inspirowała religia. Oczywistym jest, że nauka nie wyjaśnia wszystkiego, pewnie nigdy do końca nie wyjaśni, ale jej osiągnięcia spychają religię na pozycje obronne. To owe sławetne już określenie, że Bóg ma coraz mniej miejsca w naszym świecie, przez co staje się „zapchajdziurą”. Empiryczne poznawanie świata jest łatwiejsze w jego opisaniu i zrozumieniu, prostsze niż karkołomne próby transcendencji, opierające się na doznaniach ludów pierwotnych.

  Industrializacja i urbanizacja. W wyniku przemian gospodarczych następuje duża migracja ludności z wiosek do dużych miast. O ile w takich małych społecznościach można stosunkowo łatwo „sterować” świadomością, o tyle w dużych aglomeracjach jest to już wręcz niemożliwe, gdyż następuje się ścieranie wielu różnych poglądów zarówno w płaszczyźnie warstwowej jak i między warstwowej. Poglądy inteligencji, szczególnie tej świeckiej, łatwiej przenikają do warstw niższych. Ta industrializacja niesie ze sobą jeszcze jeden ważny aspekt. Zmienia się postrzeganie na własny byt, własne życie, z ascetycznego na coraz większe zaspokojenie doczesnych potrzeb. Do tego dochodzi stały rozwój przepływu informacji, najpierw poprzez prasę, później radio i telewizję, dziś na telefonii komórkowej i Internecie skończywszy, a przecież to pewnie jeszcze nie jest finał. Tu już nasze postrzeganie rzeczywistości nie jest oparte tylko na tym, co nam przekazuje religia, zarówno jako katechizm, Biblia czy słowa kaznodziei na ambonie. Żaden z tych elementów nie jest w stanie przekazać niczego nowego, a przez to stają się mało atrakcyjne. Ortodoksyjne chrześcijaństwo wpada w pewną pułapkę. Trzymając się kurczowo tradycji przez siebie utworzonej, siłą rzeczy nie może dotrzymać kroku ekonomicznym i społecznym przemianom.

  Wreszcie samo chrześcijaństwo. Tak, to nie pomyłka, ba! już na wcześniejszym etapie przyczynia się do sekularyzacji niż poprzednia przyczyna.  Spory doktrynalne najpierw doprowadziły do głównego rozpadu, oderwaniu się protestantyzmu  i wszystkich jego odłamów od papiestwa. Nie bez znaczenia jest tu wielość religii i odłamów w nich samych. Okazuje się też, że wiedza religijna (wbrew powszechności edukacji religijnej) przeciętnego człowieka równa jest wiedzy (w pewnym uproszczeniu) przystępujących do pierwszej komunii św. To skutkuje sformalizowaniem wiary na tym, wręcz dziecięcym poziomie. Jeszcze nie tak dawno słuchałem kazań już jako człowiek dorosły. Ich schemat nie ulega zmianie. Wybrany fragment z Nowego Testamentu (koniecznie na dany dzień), przykład z życia i wyjaśnienie z moralitetem. A przecież towarzyszące nam: brutalny świat, kataklizmy, choroby, okrucieństwo, cierpienie i śmierć, sprawiają niemałe trudności w wytrwaniu w głębokiej wierze, a jednocześnie Boża Opatrzność rozmywa się w wątpliwościach. Problem w tym, że kazanie już z definicji wyklucza dyskusję, która mogłaby te zagadnienia wyjaśnić. Innym elementem „winy” samej religii jest zgorszenie płynące z życia samych chrześcijan, kleru nie wyłączając. Wypływa to również z historii samego Kościoła, nie zawsze chwalebnej. Nawet Sobór Watykański II przyznał otwarcie, że na rozwój sekularyzacji wpłynęli sami ludzie wierzący „Przez błędne przedstawienie nauki Chrystusa, przez niedostatki swego religijnego, moralnego i społecznego życia. Raczej zamazywali prawdziwy obraz Boga i religii, zamiast Go wiernie ukazywać”². Według Wucherer-Huldenfelda „należy mówić o współwinie chrześcijaństwa, gdyż istniała na wskroś niechrześcijańska tradycja wewnątrz własnych struktur. Nigdy nie było tak, żeby chrześcijański świat był w pełni chrześcijański”³.

  Już na podstawie tylko tych przyczyn można wysnuć wniosek, że sekularyzacja była i jest zjawiskiem nieuniknionym, przy czym warto zauważyć, że nie dotyka właściwie takich religii jak buddyzm i islam. Czy jest zjawiskiem groźnym? Z punktu widzenia instytucjonalnego Kościoła na pewno, choć przecież nie można mówić o masowym odstąpienia od wiary w Boga. Większość wierzących wiary nie porzuciło, zmienił się tylko osobisty stosunek do religii – z ortodoksji na rzecz pluralistycznych postaw. Rzecznicy Kościoła obawiają się, ze ów sekularyzm przemieni się w powszechną ateizację, ale to raczej obawy na wyrost. Zdecydowane gro wierzących, uległych sekularyzacji, pewnie nie ma najmniejszej ochoty na rozważania ideologiczne o sens wiary i życia. Tak, jak nie interesuje ich formalistyczny i obrzędowy Kościół, tak jeszcze bardziej są odporni na zupełną niewiarę.

Przypisy:
1 – „Ateizm oraz irreligia i sekularyzacja”, praca zbiorowa, Wydawnictwo Petrus, Kraków 2011, str. 196;
2 – za „Ateizm oraz irreligia i sekularyzacja” – wstęp Franciszka Adamskiego, str. 10:
3 – ibidem str.10