Ja czy my? - pochwała egoizmu

  Co jest ważniejsze, „ja” czy „my”? Dylemat, do przemyśleń nad którym skłonili mnie blogowi adwersarze, przy okazji polemiki nad nadrzędnymi wartościami, tu: wartościami rodziny i narodu. Dla mnie sprawa od bardzo dawna jest prosta i da się streścić w jednym krótkim zdaniu: bez „ja” nigdy nie będzie „my”, co już na wstępie określa właściwą kolejność. Niemniej od razu uprzedzę, cały esej jest oparty na subiektywnym spojrzeniu na to zagadnienie i nawet nie będę się silił na obiektywizm. Ten subiektywny pogląd tkwi we mnie tak mocno, że inne, być może nawet i bardziej obiektywne spojrzenie na to zagadnienie wydaje mi się być mało przekonywujące.

  Gloryfikacja „ja”, za którą optuję, zazwyczaj kojarzy nam się z egoizmem i będzie w tym stwierdzeniu sporo racji. Swego czasu trafiłem na książkę Richarda Dawkinsa o znamiennym tytule „Samolubny gen”, w której jako biolog (nie ateista) uzasadnia teorię, która mówi, że to przede wszystkim egoizm jednostki pchał człowieka do rozwoju biologicznego i umysłowego, mimo że istnieje w nas silny instynkt stadny, dzięki któremu zdobyliśmy „zaszczytny” tytuł panów i władców ziemi. Ale tu potwierdza się moje przekonanie, że bez jednostki  nie byłoby stada, a to stado jest tylko środkiem do zaspokojenia pragnień własnego "ego". Tylko proszę nie mylić tego np. ze stadem owiec, które jest bezmyślne, co czasami przychodzi mi na myśl, patrząc jak zachowuje się jakaś wyodrębniona grupa społeczna. Do tego jeszcze nawiążę. Z prehistorycznego punktu widzenia, jednostce po prostu „opłacało” się egzystować w grupie. Było bezpieczniej i łatwiej. Ale jakby na te motywy egzystencji nie patrzeć, są to motywy egoistyczne, do których tak trudno nam się dziś przyznać.

  Zanim wrócę do teraźniejszości, trzeba mi poruszyć jeszcze jeden wątek, pewien fenomen stojący w wyraźnej sprzeczności do mojego przekonania o wyższości „ja” nad „my”. To miłość rodziców do swoich dzieci. Tu trzeba się jednak odnieść do pytania o sens życia, z pominięciem pierwiastka metafizycznego, który na dobrą sprawę jest udziałem tylko jednego przedstawiciela życia na ziemi – człowieka. Wszystko inne żyje bardziej lub mniej podobnie do człowieka, bez tej metafizyki, i poza roślinami, w każdym znajdziemy pierwiastek miłości rodzicielskiej. Niczemu miłości rodzicielskiej nie ujmując, bo to piękna miłość, i tę da się egoizmem wytłumaczyć. Życie ma to do siebie, że kończy się śmiercią, a z wyjątkiem pewnych gatunków żółwi, należy uznać, że... szybką śmiercią. Jeśli więc życie w jakieś formie chce przetrwać, musi zaistnieć proces rozmnażania. A to, co się rodzi, jest zazwyczaj bezbronne i bez opieki rodzica, najczęściej matki, nie przetrwa. Można w tym miejscu się ze mną nie zgodzić, ale ta forma matczynego altruizmu, w oparciu o sens przetrwania życia, ma też w sobie, choć głęboko ukrytą, formę egoizmu jednostki. Rodzic zapewnia sobie w ten sposób jakieś zabezpieczenie na starość, choć nie trudno spostrzec, że to nie zawsze działa. Mam jeszcze jedno zastrzeżenie, tu, do tak zwanej tradycji rodzinnej. Mało kto sobie zdaje sprawę, że ta dzisiejsza „tradycja” tak naprawdę ma swoje „korzenie” dopiero w XIX wieku. Od czasów starożytnych, poprzez średniowiecze aż do końca XVIII wieku rodzina miała w społeczeństwie znaczenie drugo, a nawet trzecioplanowe. Skrajnym tego przykładem jest życie arystokracji i bogatego mieszczaństwa, kiedy to dzieci niemal od pierwszych dni oddawano pod opiekę niani, kobiety z ludu, które je karmiły, nawet własną piersią i wychowywały, czasami „okazując” rodzicom. Ta „tradycja” przetrwała nawet do czasów II wojny światowej, w sporadycznych przypadkach do dziś. Wśród biedoty nie było lepiej. Dzieci, już tak od siódmego roku życia musiały pracować, najpierw w domu, a bardziej wprawione poza domem. Jednak najdziwniejsze jest to, że rodzina tworzyła się nie z miłości, a z wyrachowania i interesowności. Instytucja swatów miała się doskonale, nawet na nizinach społecznych. Nie przeczę, „więzy rodzinne” w końcu i w takiej rodzinie zaistniały, ale były czymś wręcz marginalnym. Najczęściej i najsilniej objawiały się przy podziale spadku, co zostało nam w pewnym sensie do dziś.

  Teraz jest już doskonała okazja przyjrzeć się teraźniejszości. Nie wiem jak kto, ale ja w pewnym wieku zauważyłem, że każda indoktrynacja wpaja nam od najmłodszych lat, że to nasze „ja” jest nędzne i mało ważne. Oprę się na własnych doświadczeniach. Za młodu mówiono mi o wspólnocie wierzących, później o dobru społecznym jako wartości nadrzędnej, co miało zabarwienie komunistyczne, przez ostatnie ćwierćwiecze o człowieczeństwie w bardzo ogólnym ujęciu (jedyny okres, gdzie „ja” nabiera sensu, choć nie do końca), a przez ostatni rok już tylko o narodzie i patriotyzmie, jako wartościach nadrzędnych. Wszystkie te idee mają jedno za zadanie – zepchnąć moje „ja” na na samo dno mojej świadomości. Udowadniają mi, że mogę być w pełni szczęśliwy, w większym lub mniejszym stopniu, tylko zapominając o swoim ego. A skutek takiej indoktrynacji jest opłakany, przy czym paradoksalnie służy dalszej marginalizacji „ja”. Pewnie każdy spotkał się z wizją społeczeństwa jako bezdusznej masy wielkich miejskich molochów, spieszącej się nie wiadomo gdzie, nieczułej, niezdolnej do jakiejkolwiek osobowej spontaniczności, o empatii nie wspominając. Nie potrafimy się cieszyć życiem, dajemy sobą sterować, poddajemy się bezmyślnie fałszywym ideom, zatraciwszy kompletnie samodzielne myślenie. Autorytety moralne grzmią o utracie człowieczeństwa i empatii, jednocześnie to samodzielne myślenie... potępiając (sic!) Trzeba nam idoli i charyzmatycznych przywódców, którzy wpajają nam to, co ma być modne lub wskazują nam kierunek dla naszego jestestwa. Zamiast osobowego rozwoju, bo tylko taki gwarantuje postęp, oferuje nam się igrzyska dla mas i różnego rodzaju formy zbiorowego kultu. Stajemy się stadem bezmyślnych owieczek i nie mam tu na myśli li tylko wspólnot religijnych. Ba! tak się porobiło, że nawet miłość dwojga ludzi do siebie, choć stawiana pozornie na piedestale, nie jest tak ważna jak konieczność jakieś wyimaginowanego dobra wspólnego, poprzez propagowanie ściśle określonych, sztywnych i niereformowalnych wzorców tej miłości. Kochaj, ale tą miłością nie epatuj, bo to grzeszne. Piętnuje się na każdym kroku indywidualność, jeżeli tylko nie chce się dostosować do tego wyimaginowanego dobra wspólnego. Odnosisz indywidualny sukces, stajesz się z miejsca podejrzany. Masz odwagę myśleć po swojemu, chyba ci odbiło i czas zamknąć cię u czubków. Chciałbyś krzyknąć, że jesteś szczęśliwy, uznają że jesteś naćpany albo w stanie wskazującym. To wszystko wynika właśnie z indoktrynacji. A przecież człowiek żyje dzięki własnej energii, może się czuć naprawdę szczęśliwy tylko wtedy, gdy spełnia swoje własne pragnienia. Możesz poczuć się sobą, gdy odnajdziesz się we właściwym miejscu i czasie, kiedy stajesz się świadomy własnej inności opartej na odpowiedzialności, za sprawą posiadania własnych poglądów. Jeśli o tym zapominasz, jeśli dasz się zawładnąć „my” stajesz się właśnie nieodwołalnie i nieodwracalnie członkiem stada bezmyślnych owieczek.

  Bycie bezmyślną owieczką jest możliwe tylko wtedy, gdy uznasz, że Twoje „ja” jest zdeterminowane przez „my”. A przecież to „my” może być wszystkim, nawet fałszem, co paradoksalnie każde nowe pokolenie chce udowodnić staremu, i choć zazwyczaj te nowe idee ulegają weryfikacji, wojna pokoleń i wzajemne oskarżenia o fałsz są nieodłączną częścią kształtowania się naszej świadomości. Dobrze, jeśli osobniczej świadomości. „Ja” jest jedno i niepowtarzalne, godne najwspanialszej pieszczoty. Oczywiście (i z tym poglądem się zgadzam), o „my” nie wolno zapomnieć, nie sposób istnieć w pełnym od niego oderwaniu. Życie bez społeczności mogłoby okazać się katorgą nie do zniesienia, ale nie należy zapominać, że nawet najmniejszą grupę społeczną, jaką jest rodzina, tworzą indywidualne i różniące się między sobą jednostki. Każdy przejaw tłumienia tej indywidualności, nie tylko w rodzinie, to już rodzaj okrutnej tyranii.