Tam umarł Bóg

  Właśnie minęła rocznica wyzwolenie Auschwitz przez żołnierzy Lwowskiej Dywizji Piechoty. Rocznica, o której wolelibyśmy zapomnieć, tak jak o całej tej potwornej zbrodni, jednej z najbardziej okrutnej w dziejach ludzkości, która „dorównywała” zbrodni na osmańskich Ormianach (1915-17) i Wielkiemu Głodowi na Ukrainie. Pomijając fakt, że zbrodni w Auschwitz (i nie tylko) dokonali niemieccy naziści, nie ulega wątpliwości, że w ujęciu ogólnym dokonał jej człowiek na człowieku.

  Od siedemdziesięciu lat wierzący w Boga zadają sobie pytanie: gdzie był Bóg podczas zbrodni Holocaustu, zbrodni dokonanej na biblijnym „narodzie wybranym”, i nie tylko na nim? Odpowiedzi jest kilka i choć każda z nich wydaje się sensowna, żadna z nich nie jest satysfakcjonująca. Pierwszą, jaką udzielili ortodoksyjni rabini stwierdzała, że Holokaust był karą za grzechy, o tyle sensowną, że Stary Testament jest pełen przykładów równie potwornych kar jakie Bóg zsyłał na ludzkość za nieposłuszeństwo. Jeszcze dziś wielu wierzących, nie tylko Żydów, uznaje te kary za zasadne. Bóg tracił cierpliwość i w ten sposób oznajmiał Swoją wszechpotężną moc. Jednak jest w tym twierdzeniu pewna sprzeczność, gdyż ten sam Bóg obiecał, że już nie będzie w tak okrutny sposób, jak potop, karał ludzi  [1Moj 6, 6-8] i... słowa w Auschwitz nie dotrzymał.

  Pojawiło się drugie tłumaczenie. Ludzie, którzy zetknęli się z potwornością zbrodni Holokaustu, oskarżali Boga o to, że na tę zbrodnię zezwolił i tracili wiarę. Były propozycje Żydów by dzień Jom ha-Szoa (Dzień Pamięci Holocaustu) obchodzić w synagogach w całkowitym, oskarżającym milczeniu. Najbardziej powszechnym tłumaczeniem jest obarczanie odpowiedzialnością samego człowieka, który przez zbrodnicze wykorzystanie wolnej woli sprzeniewierzył się woli Boga. Nazistowscy, niemieccy zbrodniarze nie byli „narzędziem” Boga, łamali uniwersalne boskie przykazania i ludzkie prawa. Joseph Telushkin pisze: „Bóg nie zbudował Auschwitz i jego krematoriów. Uczynił to człowiek. Człowiek jest odpowiedzialny za Holokaust.” Ta zbrodnia dokonała się przez świadomy wybór ludzi, a ten świadomy wybór jest rezultatem moralnej wolności jaką człowiek posiada.

  W tym miejscu pojawia się zagadnienie wolnej woli, i tu położę nacisk na frazę, z którą ja osobiście się nie zgadzam: „daną nam przez Boga”. Tak przynajmniej twierdzą teologowie, a za nimi kaznodzieje i katecheci. Jej sens jest w zasadzie nie do przecenienia. Bóg dał nam wolną wolę, aby nie czynić z nas swoich niewolników i jednocześnie wskazał nam, co jest dobre, a co złe. Do tego momentu trudno cokolwiek w tej logice przyczyn i skutków podważyć. Niemniej, już po krótkiej analizie pojawiają się wątpliwości. Rodzi się zasadnicze pytanie o istnienie zła. Człowiek sam z siebie zła by nie wymyślił. Nawet koncepcja raju i grzechu pierworodnego w symbolice zakazanego owocu świadczy o czymś zupełnie innym. Gdyby nie istniał zakaz, wprowadzony przez Boga, nie byłoby grzechu. Szatan, personifikacja zła, nie miałby powodów kusić do złamania zakazu. Jest jednak gorzej. Istnienie szatana świadczy o tym, że zło istniało przed powstaniem człowieka, a ponieważ Stwórcą wszystkiego jest Bóg... Bóg jest też przecież twórcą wolnej woli, dającej przyzwolenie czynienia zła, przy czym jego nieprzewidywalne konsekwencje są „dopiero” następstwem, skutkiem tego zła.

  W mojej ocenie, konsekwencją zbrodni Holokaustu nie jest pytanie gdzie był Bóg, pytanie powinno brzmieć: gdzie był człowiek? Odpowiedź jest tylko jedna. Holokaust wiarę w człowieka, ale również wiarę w Boga – jako jego twórcę „na wzór i swoje podobieństwo” – wyklucza. Razem z ofiarami Holokaustu i ofiarami innych zbrodni, uśmierciliśmy wiarę w to, że człowiek jest istotą wyróżnioną i wyższą, jaką chciał z nas podobno uczynić Bóg. W Auschwitz zagazowano nie tylko człowieczą moralność ale również koncepcję Boga z Jego wszystkimi przydomkami, nie wyłączając Stwórcę wspaniałego świata. Idea stworzenia takiego świata już w swych założeniach jest ideą błędną, niemożliwą do zrealizowania. I dobro, i zło istnieje w tym świecie samo z siebie, ba!, jedno bez drugiego nie może istnieć, gdyż nie wiedząc czym jest zło, nie sposób określić czym jest dobro, i odwrotnie. Dekalog nie miałby najmniejszego sensu, gdyby zło nie istniało, tak samo nie bylibyśmy świadomi istnienia moralności, bez względu na to jakie kierunki postępowania nam wytacza. A przecież zło nie jest wyłącznością człowieka, okrucieństwo i niemoc wobec tego okrucieństwa istniała na długo przed tym, nim pojawił się człowiek, nim pojawiła się koncepcja wolnej woli dana mu podobno przez Boga. Człowiek jest zwierzęciem (w tym i drapieżnikiem) i tego faktu nie zmienia nawet świadomość własnego istnienia, czy istnienia niematerialnej, choć podobno sprawczej istoty.